Miejsca Pamięci i Zapominania – projekt dla cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej

NOWE PUBLIKACJE NAUKOWE O GWARNEJ

Pod koniec 2023 roku ukazały się dwie publikacje naukowe prezentujące nowe badania na temat cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej we Wrocławiu (dawniej Claassenstrasse w przedwojennym Breslau). Pierwszy artykuł analizuje m.in. mapy oraz przedwojenną żydowską prasę w Breslau i dotyczy okoliczności dwóch redukcji terenu cmentarza i ekshumacji w 1908 oraz 1937 roku. Zaś druga publikacja prezentuje raport z badań archeologicznych i kolejnych ekshumacji z 2017 r.

1. Jabłońska A., 2023. Power, Politics and Protest in the Urban Landscape of Breslau/Wrocław. A Case Study of the Eighteenth-Century Jewish Cemetery on Claassenstrasse/Gwarna Street. In: Tim Buchen, Maria Luft (Eds), Breslau/Wrocław 1933–1949. Studien zur Topographie der Shoah. Neofelis Verlag, Berlin.
2. Limisiewicz A., Kichler J., Jabłońska A. 2023. Jewish Cemetery at Gwarna Street (former Claassenstrasse) in Wrocław: Excavation Report from 2017 and Opportunities for Rescue and Commemoration. FASCICULI ARCHAEOLOGIAE HISTORICAE Vol. 36: Studies of Jewish Archaeology of Medieval and Post-medieval Europe, pp. 119-134. DOI: 10.23858/FAH.
   Link do artykułu.

🌳 ZIELONA GWARNA?

Raport z badań terenowych

W 2022 r. przez kilka miesięcy sprawdzaliśmy nastawienie społeczności lokalnej i liderów społecznych wobec upamiętnienia cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej. W ramach badań zostało przeprowadzonych w sumie 78 rozmów z grupą 100 osób. Opisane w raporcie działania realizował zespół 21 wolontariuszek i wolontariuszy – przede wszystkim studentów, doktorantów oraz absolwentów wrocławskich uczelni.

Wynikiem tej pracy jest raport z badań wśród interesariuszy pt. “Upamiętnienie cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej we Wrocławiu w perspektywie społecznej” prezentujący analizę zebranych w terenie danych i wnioski płynące z tych badań  oraz z działań rozpoznawczych podjętych przez UMF w ostatnich dwóch latach. Raport został opracowany pod redakcją merytoryczną wrocławskiej socjolożki Kamilli Biskupskiej na podstawie analizy danych wykonanej przez socjolożki Wiktorię Morawską i Karolinę Polak, zaś opis historii cmentarza, działań Fundacji i rekomendacje przygotowali współzałożyciele UMF, badaczka judaistyki Agnieszka Jabłońska i architekt Wojtek Chrzanowski.

W raporcie piszemy między innymi o tym, że “przedstawiciele społeczności lokalnej, w większości zgadzają się by przy ulicy Gwarnej powstało upamiętnienie przedwojennego cmentarza żydowskiego. Wątek stworzenia niewielkiego parku lub skweru zyskał aprobatę ogromnej większości uczestników badań. (…) Teren zielony mógłby stać się międzykulturowym stymulatorem przywiązania do miejsca, który – ze względu na praktyczną funkcję – będzie wartościowy również dla osób, które nie rozumieją i nie utożsamiają się w pełni z historią cmentarza jako miejsca pamięci społeczności żydowskiej.”

Jakie inne wnioski płyną jeszcze z badania? Jakie postawy prezentują nasi rozmówcy i jakie widzą możliwe formy upamiętnienia cmentarza?

Zapraszamy do lektury!  >>>  RAPORT

Mamy nadzieję, że raport pomoże w dalszych rozmowach i staraniach o upamiętnienie miejsca przy włączeniu w ten proces opinii okolicznych mieszkańców i szerszej grupy interesariuszy.

PRZEBIEG PROJEKTU

W 2021 roku uruchomiliśmy nasz pierwszy projekt – Miejsca Pamięci i Zapominania – zaplanowany w dwóch miastach, we Wrocławiu i w Krakowie, dla dwóch miejsc trudnej pamięci – terenu cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej we Wrocławiu i byłego obozu koncentracyjnego w Płaszowie.

Partnerem strategicznym projektu jest Stowarzyszenie FestivALT z Krakowa. UMF prowadzi projekt we Wrocławiu we współpracy z partnerami lokalnymi – domem kultury OP ENHEIM i Fundacją Dom Pokoju. Projekt wrocławski został objęty patronatem honorowym Konsulatu Generalnego Niemiec we Wrocławiu w osobie konsula generalnego Hansa Jörga Neumanna, a realizowany jest z Funduszy norweskich z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego z Funduszy EOG.

O cmentarzu i naszej inicjatywie pisała w 2021 r. prasa w – polecamy artykuł wrocławskiej Gazety Wyborczej. Następnie podczas odnowienia prac artystycznych “Trzy Ziemie” Anny Schapiro we wrześniu 2023 r. pojawiła się relacja z naszej pracy w terenie w Gazecie Wrocławskiej.

Informacja publiczna o terenie cmentarza uzyskana z Urzędu Miejskiego Wrocławia w toku działań partycypacji obywatelskiej prowadzonych przez wolontariuszki i wolontariuszy projektu.

“Trzy Ziemie” Anny Schapiro

Od września 2022 r. towarzyszą nam w przestrzeni miasta prace artystki Anny Schapiro “Trzy Ziemie”, które nawiązują do historii cmentarza żydowskiego na ul. Gwarnej. Zapraszamy do zobaczenia dwóch lokalizacji, w których pojawiły się prace Anny odsłaniające topografię i historię tego zapomnianego miejsca. We wrześniu 2023 r. udało się odświeżyć artwork – Anna wróciła do Wrocławia i razem z wolontariuszkami UMF odnowiła swoje prace (relacja dostępna tutaj). Zacznijcie wizytę od Pl. Konstytucji 3 Maja, a tam znajdziecie dalsze informacje. Zapraszamy!

Prace wizualne Anny Schapiro poruszają się między rzeźbą a malarstwem. W przeciwieństwie do klasycznej idei dzieła artystycznego o ustalonej formie, są one elastyczne i często dopasowują się do wybranego miejsca niczym druga skóra. Dana przestrzeń jest nie tylko miejscem realizacji dzieła, lecz staje się jego aktywnym nośnikiem.

We Wrocławiu Schapiro posługuje się głównie naturalnymi pigmentami ziemnymi, tymczasowo podkreślając w dwóch miejscach (zobacz punkty na mapie) widoczne jeszcze granice dawnego cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej (dawniej Claassenstrasse). W ten sposób, praca Anny ukazuje poprzednie warstwy historyczne i topograficzne terenu oraz jego przemiany w czasie.

Foto: ©Kremer Pigmente, Iris Schmidt

Pigmenty służą pokazaniu barwnego spektrum, które można znaleźć w ziemi – od żółci, zieleni i czerwieni po brązy i nie tylko. Schapiro wykorzystuje technikę fresku, który zostaje wystawiony na działanie sił natury i miasta: deszczu, wiatru, ruchu przechodniów i innych czynników zewnętrznych.

Anna Schapiro jest artystką wizualną i pisarką mieszkającą w Berlinie. Jej prace pokazywane były m.in. w Bazylei, Berlinie, Dreźnie, Hamburgu, Heidelbergu, Łodzi, Lublinie, Nowym Jorku, Porto, Stuttgarcie i we Wrocławiu.

Aby dowiedzieć się więcej, odwiedź: www.annaschapiro.com

Wrzesień – listopad 2022: Prace nad raportem – analiza zebranego materiału

Na podstawie zebranego materiału badawczego z wywiadów semi-ustrukturyzowanych i rozmów przeprowadzonych w „terenie”, UMF przygotuje raport zawierający analizę, wnioski i aplikacyjne rekomendacje dotyczące przedmiotu badań. Raport zostanie przygotowany w ścisłej współpracy z socjolożkami: Wiktorią Morawską oraz Karoliną Polak, z wykorzystaniem technik kodowania analitycznego bliskiego perspektywie teorii ugruntowanej, przy wsparciu CAQDAS, oprogramowania do jakościowej analizy danych MAXQDA. Dokument zostanie opublikowany pod koniec roku 2022 na naszej stronie.

Luty – wrzesień 2022: Prowadzimy badania i wywiady w terenie

Do skrzynek mieszkanek i mieszkańców kwartału przy ul. Gwarnej, Piłsudskiego, Dworcowej i T. Kościuszki oraz lokalnych biznesów trafiła poniższa ulotka.

Po kilku miesiącach szkoleń, współpracy i analizy sytuacji dla cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej, wspólnie z ekspertami, wolontariuszkami i wolontariuszami przygotowaliśmy kwestionariusze do przeprowadzenia badań i wywiadów w terenie. Możecie nas zobaczyć w przestrzeni publicznej podczas tego działania. Pytamy mieszkańców Przedmieścia Oławskiego i Przedmieścia Świdnickiego oraz inne grupy interesariuszy o postrzeganie przestrzeni publicznej i społeczności lokalnej m.in. w kontekście możliwego upamiętnienia cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej.

Zachęcamy wszystkich respondentów do rozmów. Można się do nas zgłaszać na podany poniżej adres mailowy i numer telefonu, aby zostać włączonym do badania. Odpowiedzi są udzielane anonimowo.

Kwiecień – grudzień 2021: Przeprowadziliśmy serię szkoleń dla wolontariuszek i wolontariuszy projektu.

Dziękujemy wszystkim uczestniczkom i uczestnikom projektu za wytrwałość i rzetelność. Przez ostatnie kilka miesięcy spotykaliśmy się online oraz w realu z grupą 20 osób na serii 20 szkoleń, rozmów i wykładów z ekspertami.

Ważnym elementem naszych szkoleń i pracy projektowej przy “Miejscach Pamięci i Zapominania” dla terenu wokół Gwarnej jest zastosowanie narzędzi partycypacji obywatelskiej. W oparciu o istniejący plan zagospodarowania przestrzennego dla rejonu Przedmieścia Świdnickiego we Wrocławiu analizowaliśmy obecną sytuację terenu, omawialiśmy różnorodną grupę interesariuszy oraz zaplanowaliśmy następne kroki i działania. Zastanawialiśmy się jak włączyć np. budżet obywatelski, konsultacje dot. rewitalizacji, a także do kogo i w jakim trybie wysłać odpowiedni wniosek.

Marzec 2021: Zakończyliśmy rekrutację Aktywnych Mieszkańców – wolontariuszy projektu. 

Dziękujemy wszystkim za zgłoszenia.

Przez najbliższe kilka miesięcy będziemy wspólnie realizować projekt “Miejsca Pamięci i Zapominania” we Wrocławiu. Poznaj zespół.

CO WOLONTARIUSZE WYNIOSĄ Z PROJEKTU?

• udział w 15 multidyscyplinarnych szkoleniach z ekspertami, z szeroko pojętej tematyki polsko-żydowskiej, aktywności obywatelskiej i pracy z pamięcią
• współpracę w wielokulturowym środowisku
• kontakty z lokalną społecznością żydowską oraz rówieśnikami z Krakowa i Wrocławia
• możliwość wyjazdu na wizytę studyjną do Krakowa (dla najaktywniejszych)
• doświadczenie z udziału w nowatorskim projekcie realizowanym z Funduszy Norweskich
• praktyczne umiejętności pracy w ambitnym zespole
• rozwój umiejętności interpersonalnych
• zaświadczenie o wolontariacie

CO BĘDĄ ROBIĆ

• aktywnie uczestniczyć w szkoleniach
• krytycznie myśleć
• rozmawiać z mieszkańcami okolic byłego cmentarza przy ul. Gwarnej i pozostałymi stronami dialogu, rejestrować ich potrzeby i wizje zagospodarowania lokalnej przestrzeni
• będą członkami zespołu z ważnym głosem kształtującym przebieg projektu

PODSTAWOWE INFORMACJE

• ze względu na Covid-19 na razie działamy w trybie online 
• rekrutacja trwa do 05.03.2021
• projekt dla grupy wiekowej 18-25 lat
• zapraszamy osoby z Wrocławia i okolic
• liczymy na Twoje zaangażowanie przez około 10 miesięcy, do końca 2021 roku
• spotkania/ szkolenia/ zadania co 2-3 tygodnie  
• udział w projekcie jest darmowy

MIEJSCE

Były cmentarz żydowski przy ul. Gwarnej to miejsce, które po wojnie zniknęło z mapy Wrocławia. Położony naprzeciwko Dworca Głównego PKP, stanowi część podwórka otoczonego blokami mieszkalnymi. Pozostaje przestrzenią zapomnianą i zaniedbaną, o której przypomniały badania archeologiczne i ekshumacje z 2017 roku. Pomysły rewitalizacji terenu i upamiętnienia podejmowane są niechętnie i z rezerwą. Chcielibyśmy to zmienić. Zdajemy sobie sprawę, że temat jest trudny i stawia wiele wyzwań. Jednocześnie widzimy w nim szansę na wypracowanie nowego modelu kształtowania przestrzeni miejskiej i zaangażowania lokalnej społeczności w praktyki dbałości o ten teren jako o fragment wspólnej lokalnej historii. Plan zagospodarowania przestrzennego z 2000 r. Rady Miejskiej Wrocławia uwzględnia ten kierunek, w tym wprowadzenie zieleni. W ramach projektu zaangażujemy społeczność lokalną, wysłuchamy potrzeb wszystkich stron i dołożymy wszelkich starań, aby stworzyć warunki do zbudowania wzajemnego zaufania.

Krótka historia

Cmentarz żydowski przy ul. Gwarnej/ Claassenstrasse funkcjonował przez prawie sto lat: od 1761 r. do zamknięcia w 1856 r. Pochowano na nim ponad 4 tysiące osób z ówczesnej społeczności żydowskiej Breslau. W momencie jego zakładania, w połowie XVIII w., teren znajdował się poza murami miasta. W miarę rozwoju urbanistycznego Wrocławia w kierunku południowym, gdzie wybudowano Dworzec Główny, stał się częścią ruchliwej, centralnej dzielnicy miasta. Od początku XX wieku cmentarz ulegał stopniowym redukcjom terenu, w latach 40. dewastacji, aby ostatecznie zniknąć z mapy Wrocławia w latach 50. i 60. na fali przejmowania i przekształcania siedemdziesięciu cmentarzy niemieckich w mieście, w tym protestanckich, katolickich, żydowskich, komunalnych i wojskowych.